مرتضيٰ مهر
پاڪستان ۾ پاڻي جي ورڇ جو مسئلو هڪ پراڻو ۽ حساس معاملو رهيو آهي، خاص طور تي سنڌ ۽ پنجاب جي وچ ۾ پاڻي جي ورڇ بابت تڪرار سالن کان جاري آهي. هي تڪرار نه رڳو زرعي ۽ اقتصادي لحاظ کان اهميت رکي ٿو، پر ان جو سڌو سنئون اثر عوام جي زندگي تي پڻ پوي ٿو.
تڪرار جو شروعاتي پسمنظر
پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ کان اڳ به سنڌ ۽ پنجاب جي وچ ۾ پاڻي جي ورڇ بابت اختلاف موجود هئا. برطانوي دور ۾ 1945ع ۾ سنڌ-پنجاب پاڻي معاهدو ٿيو، جنهن تحت ٻنهي صوبن جي پاڻي جي ورڇ جو هڪ طريقو طئي ڪيو ويو. انهيءَ معاهدي موجب، سنڌ کي پنهنجي زراعت لاءِ مناسب پاڻي ملڻ جو حق ڏنو ويو.
پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ
1947ع ۾ پاڪستان جي قيام کانپوءِ، پاڻي جي ورڇ جو مسئلو وڌيڪ شدت اختيار ڪري ويو. پنجاب آبپاشي جي منصوبن تي زور ڏنو، جنهن جي نتيجي ۾ سنڌ کي پاڻي جي گهٽتائي کي منهن ڏيڻو پيو. 1960ع ۾ پاڪستان ۽ ڀارت وچ ۾ انڊس واٽر ٽريٽي (Indus Water Treaty) تي صحيحون ڪيون ويون، جنهن تحت پاڪستان کي ٽن دريائن جهلم، چناب ۽ سنڌو جو ڪنٽرول مليو، جڏهن ته ڀارت کي راوي، بياس ۽ ستلج تي حق ڏنو ويو.
1991ع جو پاڻي معاهدو
پاڪستان جي اندروني پاڻي ورڇ کي منظم ڪرڻ لاءِ 1991ع ۾ پاڻي جي ورڇ جو هڪ معاهدو ٿيو، جنهن تحت سنڌ، پنجاب، بلوچستان ۽ خيبر پختونخواهه کي مخصوص پاڻي جا حصا ڏنا ويا. ان معاهدي موجب:
سنڌ کي 48.76 ملين ايڪڙ فوٽ (MAF)
پنجاب کي 55.94 ملين ايڪڙ فوٽ (MAF)
بلوچستان کي 3.87 ملين ايڪڙ فوٽ (MAF)
خيبرپختونخواهه کي 5.78 ملين ايڪڙ فوٽ (MAF)
پاڻي ڏيڻ جو واعدو ڪيو ويو، پر عملي طور تي سنڌ کي ان معاهدي موجب مڪمل پاڻي نه ملي سگهيو، جنهن سبب تڪرار اڃا به شدت اختيار ڪري ويو.
سنڌ جا اعتراض
1. ڪالا باغ ڊيم جو معاملو:* سنڌ کي خوف آهي ته ڪالا باغ ڊيم تعمير ٿيڻ سان پنجاب کي وڌيڪ پاڻي جو فائدو ٿيندو ۽ سنڌ کي پنهنجو حصو گهٽ ملندو.
2. غير قانوني ڪئنالن جو اڏاوت:* سنڌ شڪايت ڪري ٿي ته پنجاب پنهنجي حصي کان وڌيڪ پاڻي حاصل ڪرڻ لاءِ غير قانوني ڪئنال ٺاهي رهيو آهي.
3. ڪوٽڙي ڊائون اسٽريم ۾ پاڻي جي کوٽ:* سنڌو درياءَ جو پاڻي ڪوٽڙي ڊائون اسٽريم تائين نه پهچڻ سبب سامونڊي پاڻي اڳتي وڌي رهيو آهي، جنهن سان زرعي زمينون بنجر بڻجي رهيون آهن.
پنجاب جو موقف
پنجاب جو موقف آهي ته ملڪ جي زرعي ترقي لاءِ نوان ڊيم ۽ ڪئنال ٺاهڻ ضروري آهن. پنجاب دليل ڏئي ٿو ته هو پنهنجا زراعت جا وسيلا بهتر ڪرڻ چاهي ٿو ۽ پاڻي کي ضايع ٿيڻ کان بچائڻ چاهي ٿو.
موجوده صورتحال
پاڪستان ۾ پاڻي ورڇ جو ذميوار ادارو انڊس ريور سسٽم اٿارٽي (IRSA) آهي، جيڪو پاڻي جي ورڇ بابت فيصلن ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿو، پر سنڌ جي حڪومت ۽ زراعت سان لاڳاپيل ڌريون اڪثر ڪري ان تي اعتراض ڪنديون آهن، تازو ئي سنڌ حڪومت 6 نون ڪئنالن جي تعمير جي سخت مخالفت ڪئي آهي، ڇاڪاڻ ته ان سان سنڌ لاءِ پاڻي جي کوٽ وڌي سگهي ٿي.
نتيجو
سنڌ-پنجاب پاڻي تڪرار هڪ پيچيده معاملو آهي، جنهن جو حل صرف بهتر منصوبابندي، انصاف تي ٻڌل ورڇ، ۽ صوبن جي گڏيل سهڪار سان ئي ممڪن آهي. پاڻي جي مسئلي تي سياسي مفادن کان مٿي ٿي سوچڻ جي ضرورت آهي ته جيئن مستقبل ۾ زرعي پيداوار ۽ پاڻي جي وسيلن کي تحفظ ڏئي سگهجي. وفاقي حڪومت کي گهرجي ته پاڻي جي منصفاڻي ورڇ کي يقيني بڻائي ته جيئن پاڪستان جو زرعي ۽ اقتصادي استحڪام برقرار رهي.
سفارشون
1. ٽيڪنيڪل سسٽم جو بهتري، پاڻي جي ورڇ جي نگراني لاءِ جديد *ٽيلي ميٽري سسٽم لڳايو وڃي.
2. *نئين ڊيمز جي تعمير، سنڌ ۽ بلوچستان جي مفادن کي سامهون رکندي نوان ڊيم تعمير ڪيا وڃن.
3. وفاقي سطح تي ڳالهين جو آغاز، صوبن جي وچ ۾ سهڪار وڌائڻ لاءِ *ڪائونسل آف ڪامن انٽرسٽ (CCI) جا باقاعده اجلاس منعقد ڪيا وڃن.
4. *عوامي آگاهي، پاڻي جي بچاءَ بابت عوام کي آگاهي ڏني وڃي ته جيئن پاڻي جو صحيح استعمال ممڪن ٿي سگهي.
پاڻي زندگي جو اهم ترين جزو آهي، تنهنڪري ان جو منصفاڻو ۽ برابريءَ تي ٻڌل استعمال ئي سڀني صوبن جي ترقي ۽ خوشحالي جي ضمانت آهي.
