رحمت الله ٻرڙو
سنڌ ۾ وفاقي ۽ عالمي ادارن جي سهڪار سان هڪ اهم منصوبو آر بي او ڊي پڻ شروع ڪيو ويو.اهو منصوبو 1986 کان شروع ڪرڻ جو مقصد زرعي زمينن کي بهتر ڪرڻ ۽ غير آباد سم ۽ ڪلر سبب متاثر زمينن کي زرعي پوکائي لائق بڻائڻ لاء شروع ڪيو ويو.انهيء ڊرينز ذريعي زرعي ۽ غير زرعي سم ۽ ڪلر جي متاثر زمينن مان سم ڪلر جي پاڻيء واري نيڪال کي سمنڊ ڀيڙو ڪرڻو هو.انهيء سلسلي ۾ سنڌ ۾ وفاقي حڪومت ۽ عالمي فنڊيڊ ادارن جي مالي سهڪار سان آر ڊي او ڊي ۽ ايل بي او ڊي منصوبو شروع ڪيو ويو.انهيءمنصوبي جو اصل روح يا مقصد غير آباد زمينن کي زراعت لائق ڪرڻو هو.انهيء سلسلي ۾ 1985 کانپوء هن وقت تائين هڪ محتاط اندازي موجب اربين روپيا جنهن ۾ ڪٿي اچي ٿو ته لڳ ڀڳ 14 ارب کان وڌي 60 ارب روپيان کان مٿي خرچ ٿي چڪو آھي.نتيجا سڀ جي سامهون آھن ته سنڌ جون غير آباد سم ڪلر جون متاثر زمينون ڪيتري تعداد ۾ زراعت لائق ٿيون آھن سو پڻ ظاهر آھي ڪي خاص ڪونه آھن.ان سلسلي ۾ هيٺ انهيء منصوبن بابت معلومات سامهون رکون ٿا۔
سنڌ ۾ رائيٽ بئنڪ آئوٽ فال ڊرين (آر بي او ڊي) ۽ ليفٽ بئنڪ آئوٽ فال ڊرين (ايل بي او ڊي) جا منصوبا زرعي زمينن مان نيڪال ٿيندڙ گدلي ۽ لوڻياٺي پاڻي کي محفوظ طريقي سان سمنڊ تائين پهچائڻ لاءِ ترتيب ڏنا ويا آهن.انهن منصوبن جو بنيادي مقصد زمينن جي سم ۽ ڪلر کان بچاءُ ۽ زرعي پيداوار ۾ اضافو ڪرڻ آهي.
آر بي او ڊي-1 ۽ آر بي او ڊي-3 جو احوال۔آر بي او ڊي-1 ۽ آر بي او ڊي-3 منصوبا واپڊا جي نگراني هيٺ تعمير ڪيا ويا. آر بي او ڊي-1 جو مقصد منڇر ڍنڍ ۽ ان جي آسپاس جي علائقن مان گدلو پاڻي نيڪال ڪرڻ هو،جڏهن ته آر بي او ڊي-3 وسيلي بلوچستان جي زرعي علائقن جو پاڻي به نيڪال ڪيو وڃي ٿو. انهن منصوبن جي لاڳت ۽ تعمير بابت تفصيلي معلومات موجود ناهي، پر آر بي او ڊي-2 جي لاڳت 14 ارب رپيا کان وڌي 62 ارب رپيا تائين پهتي هئي،جنهن مان امڪاني طور تي آر بي او ڊي-1 ۽ آر بي او ڊي-3 جي لاڳت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو.
آر بي او ڊي-2.آر بي او ڊي-2 منصوبي جو پي سي-ون نومبر 2001ع ۾ تيار ڪيو ويو،جنهن جي شروعاتي لاڳت 14 ارب رپيا هئي. بعد ۾ منصوبي جي گنجائش وڌائڻ ۽ ٻين تبديلين سبب لاڳت وڌي 62 ارب رپيا تائين پهتي.
ايل بي او ڊي:ايل بي او ڊي منصوبو 1986ع ۾ شروع ڪيو ويو،جنهن جي لاڳت 33.44 ملين رپيا هئي.هي منصوبو 1.270 ملين ايڪڙ ايراضيءَ تي پکڙيل آهي ۽ ان ۾ 261.12 ڪلوميٽر ڊگهي اسپائنل ڊرين، 99 ڪلوميٽر جو ڪي پي ڊي او/ڊي پي او ڊي، 43 ڪلوميٽر جو ٽائيڊل لنڪ، 1666 ڪلوميٽر سرفيس ڊرينز ۽ 1673 پاڻي جي نيڪاسي جا کوهه شامل آهن۔
تعمير ۾ ملڪي ۽ پرڏيهي ادارن جو سهڪار:ايل بي او ڊي منصوبي ۾ عالمي مالياتي ادارن جو سهڪار شامل هو، جنهن سان پراڻ ڍورو جي آر ڊي 8 تي ريگوليٽر جي تعمير ۽ ايل بي او ڊي اسپائنل جي آر ڊي 297 تي ويئر جي تعمير جو ڪم شروع ڪيو ويو. ان سان گڏ ڍورن جي مورين جي بحالي جو ڪم به جاري آهي،جنهن ۾ ڍوري جي پاسن جي اونچائي کي وڌائي پاڻي جي رستي ۾ رڪاوٽ بڻجندڙ پُلين کي ويڪرو ڪري پختو ڪيو ويو آهي۔
فائدا:انهن منصوبن جي مڪمل ٿيڻ سان:زرعي زمينن مان گدلو ۽ لوڻياٺو پاڻي نيڪال ٿيڻ سان سم ۽ ڪلر کان بچاءُ ٿيندو.زرعي پيداوار ۾ اضافو ٿيندو.ٻوڏ جي نقصانن کان بچاءُ ممڪن ٿيندو.
وقت سر نه ٺهڻ جا نقصان ۽ انهن منصوبن جي دير سان مڪمل ٿيڻ جا سبب:منڇر ڍنڍ جي ماحولياتي صحت مڪمل طور برباد ٿي چڪي آهي، جنهن سان مڇي مارڻ ۽ ٻين معاشي سرگرمين تي منفي اثر پيو آهي.علائقي ۾ غربت جي شرح وڌي وئي آهي.مٺي پاڻي تي پيدا ٿيندڙ پٻڻ، بيهه، لوڙهه، ٻوراني ختم ٿي ويا آهن، جنهن ڪري ماڻهن جي روزگار تي اثر پيو آهي۔
بنيادي مقصد:انهن منصوبن جو بنيادي مقصد زرعي زمينن مان گدلي ۽ لوڻياٺي پاڻي جي نيڪال کي يقيني بڻائي زمينن کي سيم ۽ ٿور کان بچائڻ، زرعي پيداوار ۾ اضافو ڪرڻ ۽ علائقي جي معاشي حالت کي بهتر بڻائڻ آهي.انهيء منصوبي تي وقت سر جيڪا توجھ ڏئي نتيجا حاصل ڪرڻ گهرجن ها سا توجھ پڻ ڪونه ملي سگهي آھي.وقت جي حڪومتن جي تبديلين ۽ سندن حڪومتي وقتن ۾ مالي بي ضابطگين سبب هي وڏا اهم ۽ قيمتي منصوبا ڪرپشن جو سبب بڻيا ۽ جوڳا وقت سر نتيجا نه ڏئي سگهيا آھن.جنهن ڪري سم ۽ ڪلر سبب متاثر زميني جيڪا زراعت جي پوکائيء لائق ڪرڻي هئي سا پڻ بهتر يا سڌري ڪونه سگهي آھي.جنهن جو وڏو سبب ڪرپشن ۽ منصوبن تي توجھ نه ڏيڻ آھي.موجوده حڪومت کي کپي ته انهيء منصوبي ۽ اهڙن کوڙ سمورن منصوبن تي خصوصي توجھ ڏئي منصوبن کي نتيجا خيز بڻايو وڃي.انهيءمنصوبن جي تڪميل ملڪي ترقي ۽ اداري بهتري لاء اهم ثابت ٿيندي.خاص ضرورت ان ڳالھ جي آھي ته وقت جي حڪومت،پارليامينٽ جي پارلياماني ڪميٽي۽ خاص طور پبلڪ اڪائونٽس ڪميٽي قومي اسيمبلي ۽ سنڌ اسيمبلي جي زميوار چيئرمينن سميت احتساب ڪندڙادارن کي کپي ته هن منصوبي ۾ ٿيندڙ سستيء ۽ مالي بي ضابطگين جي اعلي سطح تي تحقيقات ڪري زميوارن کي جوڳي سزا ڏني وڃي.ته جيئن اڳتي ڪنهن به قومي چور ۽ ادارتي چور کي اڳتي اهڙي غير قانوني حرڪت ڪرڻ جي همت نه ٿئي.
